თეატრი და ეპიდემია
თეატრი და ეპიდემია
ტატო ჩანგელია
ეპიდემიამ, რომელიც სამყაროს კორონავირუსის სახით მოევლინა, ცხოვრების დღის წესრიგი შეცვალა – კაცობრიობა მოწყდა აქტიურ ცხოვრებას და უსაფრთხოების მიზნით თვითიზოლაციის რეჟიმში გადაერთო. გაურკვეველი ვადით დაიხურა მნიშვნელოვანი თავშეყრის ადგილები, მათ შორის თეატრიც.
საუკუნეების განმავლობაში, როცა სამყაროს ეპიდემია მოედებოდა, პირველ რიგში, პრევენციის მიზნით სამი დაწესებულება იკეტებოდა – ეკლესია, თეატრი და საგანმანათლებლო წერტილები, თითქოს ისინი საზოგადოებისთვის ერთნაირი მნიშვნელობის იყო. ეპიდემიის დასრულების შემდეგ კი, პირველ რიგში, სწორედ ეს სამი დაწესებულება იხსნებოდა და მათ, განსაკუთრებით კი თეატრს კონკრეტული მისია ეკისრებოდა.
აღსანიშნია, რომ სამყარო, საუკუნეების განმავლობაში ბევრჯერ დამდგარა სხვადასხვა ეპიდემიის პირისპირ, თუმცა, რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, ფაქტობრივად, სამყაროს არ გააჩნია არავითარი ისტორიული მახსოვრობა ეპიდემიასთან მიმართებაში, მხოლოდ ხელოვნება, განსაკუთრებით ლიტერატურა და თეატრი ახერხებდა ყოფილიყო ერთგვარი არქივი, შეენახა გარემო.
კორონავირუსის გავრცელების საწყისებში სხვადასხვა სახელმწიფომ დაუშვა ფაქტობრივად იგივე შეცდომა, რომელიც, ვთქვათ 1918 წელს, “ესპანური გრიპის“ გავრცელების დროს, თუმცა ეს უფრო პოლიტიკური საკითხია და იქით იყოს. დავუბრუნდეთ თეატრს და მოკლედ მიმოვიხილოთ მისი და ეპიდემიის ურთიერთობა – გავიხსენოთ რამდენიმე მნიშვნელოვანი თეატრალური ტექსტი, რომელშიც უშუალო კვეთაა ეპიდემიასთან და დავსახოთ კონკრეტული კონტექსტი – თუ როგორ იცვლებოდა თეატრალური ენა და საერთოდ რა როლს იკავებდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში.
უპირველეს ყოვლისა, პირველი ტექსტი, რაც გვახსენდება სოფოკლეს “ოიდიპოს მეფეა”, სადაც ამბავი, სწორედ ჭირიანობის პერიოდში მიმდინარეობს და ეპიდემია ერთგვარ ღერძს წარმოადგენს, რომელზეც იკვრება ტრაგედია. თავშივე, ქურუმი მეფეს ამცნობს: “იღუპება ქალაქი, მეფევ! სისხლის მორევში ჩაძირული იხრჩობა ხალხი… თესლშივე ლპება მოსავალი, ბალახიც ხმება, წყდებიან ჯოგნი, უდღეო შვილთ შობენ დედანი… ღმერთმა რისხვისთვის ხალხს შეჰყარა ჭირი საზარი”. – მოცემულ ციტატაში, კარგად ჩანს, თითქმის ყველა ის ნიშანი, რომელიც ჭირის გავრცელებას ახლავს.
ანტიკური ხანის მკვლევარებმა გამოიკვლიეს და აღმოაჩინეს, რომ ოიდიპოსის მითის სოფოკლესეული ინტერპრეტაციის შესრულების დროს, მართლაც, სულ რამდენიმე წლის გამოვლილი იყო ჭირიანობა. ისინი დაეყრდნენ, დიდი ბერძენი ისტორიკოსის თუკიდიდეს ტექსტს. მის აღწერილ ეპიდემიურ ევროპაში, ფაქტობრივად ანტიდემოკრატიული რეჟიმი იყო დამკვიდრებული, სადაც ადამიანებმა ყველაფერი ხილული გახადეს – იშლებოდა ზღვარი მდიდრებსა და ღარიბებს შორის.
ოიდიპოსი, თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ აცხადებს საგანგებო მდგომარეობას – იწყება ეპიდემიის წინააღმდეგ ბრძოლა – დანაშაულის/დამნაშავის ძიებას და საბოლოოდ, როგორც ვიცით, ჭირის მიზეზი წარსულში ჩადენილი “დანაშაული”, ანუ თავად ოიდიპოსი ხდება.
ჭირი, როგორც პოლიტიკური დღის წესრიგი, პოლიტიკური დღის წესრიგი, როგორც უბედურება. ეს კლასიკური საკითხია და ის კიდევ ბევრჯერ გვხდება დრამის ისტორიაში.
ძველი საბერძნეთიდან, გადავინაცვლოთ ბრიტანეთში და გავიხსენოთ უილიამ შექსპირი, მისთვის ჭირი უშალოდ არის ის ყოველდღიურობა, რომელშიც უწევთ სხვადასხვა თუ ერთი და იმავე ფენის საზოგადოებას ცხოვრება. “რომეო და ჯულიეტას” ტრაგედიის მსვლელობისას მოქმედება ეპიდემიის ჟამს მიმდინარეობს, რომელიც ტექსტში, რამდენიმე მოქმედების უშუალო მიზეზად შეგვიძლია მივიჩნიოთ, მათ შორის რომეოს მიწერილი წერილის დაგვიანება, რამაც ფაქტობრივად დაბადა ტრაგედია.
ხშირად, როცა რეჟისორები მოცემული ნაწარმოების დადგმაზე მუშაობენ, რატომღაც არ ითვალისწინებენ დროებას – ჭირიანობას, რაც ვფიქრობ არ არის მართებული, თუმცა შეგვიძლია გავიხსენოთ, თუმანიშვილის თეატრში, ბერძენი რეჟისორის მიხეილ მარმარინოსის “R+J” შექსპირის ტრაგედიის შესანიშნავი ინტერპრეტაცია, რომელშიც ეპიდემია საკმაოდ მკაცრად, წინა პლანზეა წამოწეული და ის დადგმის მოდელზეც აისახება: “როზალინა, როზალინა! შავი ჭირი შემიჩინა! ნეტავ შენთან კარანტინში, ჩამკეტა და ჩამარჩინა!”
შექსპიროლოგები ორ ნაწილად იყოფიან: ერთი ნაწილი თვლის, რომ არა შავი ჭირი შექსპირი უფრო მეტი ნაწარმოებების დაწერას შეძლებდა, რადგან ეპიდემიის გავრცელების დროს იკეტებოდა თეატრები, შესაბამისად, იმ დროს, პიესები მხოლოდ დადგმისთვის იწერებოდა. მეორე ნაწილის აზრით კი, რომ არა შავი ჭირი, შექსპირის დრამის ხარისხი დაიწევდა. მართლაც, მის ცხოვრებას ეპიდემიამ სამუდამო დაღი დაასვა, მას დაეღუპა დები, შვილი და რამდენიმე მსახური. ეს ყველაფერი კი მისი პისების სიმძაფრის ერთ–ერთი მთავარი განმაპირობებელი ფაქტორია.
თითქმის ყველა დროში, ეკლესია ამბობდა, რომ ჭირის მიზეზი ცოდვაა. შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქაში, თეატრების პოლიტიკა დაახლოებით ასეთი სიტყვებით შეგვიძლია წარმოვადგინოთ: რომ გავცდეთ შავი ჭირის დროებას, მაშინ უნდა დავხატოთ შავი ჭირი, როგორც ღმერთის მოვლენილი დანაშაული – ესეც, ნაწილობრივ ოიდიპოსის უხეში ინტერპრეტაციაა.
საგულისხმოა, რომ არც ერთ ტექსტში, რომელშიც მოქმედება ეპიდემიის დროს მიმდინარეობს, არ გვხდება დაინფიცირებული ადამიანი, ამის მთავარი მიზეზი წმინდად დრამის ფილოსოფიის სიღრმეებსა და ფსიქოანალიზში უნდა ვეძიოთ, რადგან რთულია მაყურებელმა განიცადოს – დაავადებული ადამიანის სხეული ვერ შემოვა ცნობიერებაში საჭირო კოდებით და ხელს შეუშლის კათარზისის განცდას.
ისტორიულად, ეპიდემიის შემდეგ, თეატრი ყოველთვის უფროდაუფრო უახლოვდებოდა მაყურებელს, კონკრეტულ დროს მას უშუალოდ ევალებოდა მაყურებლის გართობა, გამოყვანა სტრესული მდგომარეობიდან, სხვა დროს კი ის ხდებოდა მკაცრად კრიტიკული.
“ესპანური გრიპი” პირველ მსოფლიო ომს დაემთხვა, მეტიც, როგორც ამბობენ, ფრანგულ სამხედრო ნაწილში გაჩნდა. ამ დროს კი ორივე დასავლეთში – ევროპასა და ამერიკაში აქტიურად მიმდინარეობდა, ჟანრის კანონის შესაბამისად, ომის წინააღმდეგ ტექსტების შექმნა. ომის დასრულების შემდეგ კი სამყაროს ახალი თავსატეხი გამოუჩნდა. კინოსტუდიები და თეატრები, თითქოს ბედნიერად შეეგებნენ ომის დასრულებას და საქმიანობის განახლება გადაწყვიტეს, თუმცა ვირუსის სახით მოსულმა მოულოდნელმა სტუმარმა ყველაფერი რადიკალურად შეცვალა.
თეატრი გახდა უფრო მეტად პოლიტიკური, ვიდრე იყო და შექმნა ისეთი მკაცრი კონტექსტი, რომელსაც შემდეგ ხშირად გაიმეორებენ.
საგულისხმოა გავიხსენოთ, დიდი ჩეხი მწერლის კარლ ჩაპეკის პიესა “თეთრი ჭირი”, რომელიც ერთ–ერთი გამორჩეული ანტიფაშისტური ნაწარმოებია. პოლიტიკური დღის წესრიგითა და ათასი უბედურებით დაღლილმა ავტორმა დაუნდობლად გვაჩვენა საკუთარი ქვეყნის მდგომარეობა – პატარა ქვეყანაში გავრცელებულია თეთრი ჭირი და ორ დიდ სახელმწიფოს შორის მიმდინარეობს ომი. უეცრად გამოჩნდება ექიმი, რომელიც ფლობს ვირუსის საწინააღმდეგო ვაქცნიას, თუმცა მის გაცემას მხოლოდ იმ შემთხვევაში თანხმდება, თუ სახელმწიფოები შეწყვეტენ ომს, ის კი იქამდე, ღარიბთა განკურნებას იწყებს.
შეიძლება მოცემულმა ნაწარმოებმა რაღაცით დიდი ფრანგი მწერლის, ალბერ კამიუს წიგნი “შავი ჭირი” გაგახსენოს, თუმცა, ჩეპეკის ნაწარმოები ერთი დეკადით ადრე დაიწერა და კამიუს ტექსტი შეგვიძლია ერთგვარ ინტერპრეტაციად ჩავთვალოთ. აქაც ჭირის კლასიკურ ინტერპრეტაციასთან გვაქვს საქმე – გაბატონებული პოლიტიკური დღის წესრიგი, ვსახელდობრ, ამ შეთხვევაში ფაშიზმი. საგულისხმოა, რომ კამიუ გადაწყვეტს მისი ნაწარმოების თეატრის სცენაზე არსებობას და გვთავაზობს პიესას, შეცვლილი სახელით – “ქალაქი ალყაში”.
კამიუ გვეუბნება, რომ ყურადღებით ვიყოთ, რადგან ჭირი არსად არ მიდის, ის ყოველ წამს შეიძლება დაბრუნდეს. მოცემული ალუზიით გავაგრძელოთ, ვიცით, რომ ვირუსი არასდროს კვდება, ის, არტოსეულად რომ ვთქვათ, ერთგვარი ღმერთია – მას შეუძლია გაიკეთოს გარსი და მუდმივად იარსებოს, მილიონობით საუკუნე, იყოს თავისთვის, კაცობრიობასთან კომუნიკაციის გარეშე, თუმცა, 1981 წელს სამყაროში გაჩენილი ვირუსი სახელად – შიდსი, სამწუხაროდ, არ აღმოჩნდა ასეთი და ის საკუთარი თავის მუდმივწარმოებაშია.
აივ ინფექცია/შიდსი, სამწუხაროდ, რიგი მიზეზების გამო დღემდე ტაბუირებული საკითხია. თავის დროზე, როცა შიდსის ეპიდემია ზენიტში იყო ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტს, რონალდ რეიგანს ჰკითხეს, რას მოიმოქმედებდა იმ შემთხვევაში, თუ მისი შვილის კლასში მოცემული ვირუსით დაინფიცირებული ბავშვი აღმოჩნდებოდა, რეიგანმა არ დააყოვნა და უპირობოდ ფაშისტური პასუხი გასცა: გადავიყვანდი სხვა კლასში.
ამერიკული პოლიტიკის წინააღმდეგ თავის დროზე აქტიურად დაიძრა თეატრი და შეიქმნა რამდენიმე, მნიშვნელოვანი თეატრალური ტექსტი, მათ შორის ერთ–ერთი ყველაზე გამორჩეული – ტონი კუშნერის “ანგელოზები ამერიკაში“, რომელშიც მოქმედება სწორედ 80-იან წლებში მიმდინარეობს გეი წყვილებს შორის. ჩახლართული, რთული სტრუქტურის მქონე პიესა, რომელმაც, როგორც დამოუკიდებლად, ასევე სცენაზეც უამრავ წარმატებას მიაღწია და თავისი მაქსიმალური პოლიტიკური კონტექსტი შექმნა.
თეატრი დღეს დიდი გამოწვევის წინაშე დგას: სამყარო დაიხურა, რეალობა გაქრა და ის მთლიანად ვირტუალურ ქსოვილად გადაიქცა, [თითქოს ყველაფერი ისედაც აქითკენ მიდიოდა] ჩვენ არ ვიცით რამდენ ხანს გაგრძელდება ეს ყველაფერი, მოცემულ დროში კი ვნახეთ, რომ თითქმის ყველა ხელოვნების მიმდინარეობა მზად არის ასეთ სამყაროში იცხოვროს, მეტიც, ფაქტობრივად ისინი წლების განმავლობაში კიბერ სამყაროში ადაპტირდნენ.
ჩვენ ვხედავთ, რომ ნელ–ნელა თეატრალური ჯგუფები ცდილობენ სწორი ენის მოძიებას, რათა შემოძვრნენ მოცემულ ტოტალურობაში. ვნახეთ, რამდენიმე მცდელობა პიესის კითხვისა, ასევე წარმოდგენები, თუმცა განსაკუთრებული ჯერ არაფერი. შეიძლება ეს დაგვიანებული ისტერიკა საერთოდ არ იყოს გასაღები, ანუ ვგულისხმობ პირველადი მიზანი არა რაიმე კრეატიული ფორმის მოძიება, არამედ ჩვენი დღევანდელი დღის წესრიგის კრიტიკული გადააზრება იყოს, შემდეგ კი საჭირო მედიუმიც ადვილად მოიძებნება.
კორონავირუსმა სამყაროს უამრავი საფრთხე დაანახა და სხვა, ახალი საფრთხენიც გამოაჩინა ჰორიზონტზე, შესაბამისად “აქ და ახლა“ მოქმედი ხელოვნება ვალდებულია მცირე დროში დაიცვას სწორი დისტანცია, გვერდზე გადადოს გადაუდებელი აუცილებლობის გრძნობები, გადადგას ერთი ნაბიჯი უკან, დისტანცირებულმა შეხედოს მოვლენას და მისი კრიტიკული გადააზრება შემოგვთავაზოს, სხვა შემთხვევაში ის, იმ კარნავალის მონაწილე იქნება, რომელიც რამდენიმე დღის წინ, კამერებს მოწყურებულმა ჰოლივუდის სელებრითებმა ჩაიდინეს, როცა ლეგენდარული სიმღერა – IMAGINE შეასრულეს.
თეატრი ხვალ შეიძლება გახდეს უფრო მეტად ფუნქციური, ჩამოყალიბდეს, როგორც საზოგადოების დამხმარე აპარატი, რადგან ისტორიულად, თეატრს აქვს ამის გამოცდილება – ეპიდემიის შემდეგ, ისტორიულად, თეატრს ყოველთვის აქვს შანსი თავად იქცეს ეპიდემიად.