სალომე გულიაშვილი

სად გადის ზღვარი ნამდვილსა და მოჩვენებითს შორის?!

 

ჰენრიკ იბსენი იყო ნორვეგიელი პოეტი, დრამატურგი და თეატრალური რეფორმატორი, ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი ფიგურა მსოფლიო დრამატურგიის ისტორიაში. ხშირად მას „თანამედროვე დრამის მამას“ უწოდებენ. მან თავისი პიესებით წინ წამოწია და სცენაზე გამოიტანა სოციალური და ფსიქოლოგიური პრობლემები, რაც მანამდე იშვიათი იყო. მისი დრამატურგიის თემები შეეხებოდა პიროვნების ბრძოლას საზოგადოებრივი ნორმების წინააღმდეგ, ქალთა უფლებებსა და თვითდამკვიდრებას, ცრუ მორალსა და ორმაგ სტანდარტებს, ინდივიდის შინაგან დრამას. მისი პიესები თანამედროვე ფსიქოლოგიური დრამის საფუძველი გახდა და გავლენა მოახდინა ისეთ დრამატურგებზე, როგორებიც იყვნენ ბერნარდ შოუ, ანტონ ჩეხოვი, ავგუსტ სტრინდბერგი. იბსენის გმირები რეალური ადამიანები არიან - სუსტი, წინააღმდეგობებით სავსე, რომელთაც თავიანთი სიმართლე გააჩნიათ და მნიშვნელოვან კითხვებზე პასუხებს ეძებენ.

​

„მოჩვენებები“ ჰენრიკ იბსენის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პიესაა, რომელშიც კარგად იგრძნობა ავტორის სტილი და ის საკითხები რაც მას აღელვებდა. რამდენად შეგვიძლია თავი დავაღწიოთ დრომოჭმულ წესებსა და დოგმებს, გავყვეთ ჩვენს გულის თქმას, ვიბრძოლოთ ჩვენი სიმართლისათვის და ვიარსებოთ ისეთ გარემოში, რომელიც სიყალბესა და თვალთმაქცობაზეა აგებული. რამდენად შეგვწევს ძალა ვებრძოლოთ წარსულიდან გადმოსულ მოჩვენებებს და მემკვიდრეობით მიღებულ სიბინძურეს, რომელმაც შესაძლოა ბოლოს ჩვენც ჩაგვყლაპოს და მასთან ერთად ჩაგვიყოლოს უკუნით სიბნელეში. ეს ის თემებია, რომლის გარშემოც მოძრაობს დრამატურგი. „... მე თითქმის მჯერა კიდეც, რომ ჩვენ ყველანი მოჩვენებები ვართ, მოძღვარო მანდერს. ჩვენში თავს იჩენს არა მარტო ის, რაც მემკვიდრეობით გადმოგვეცა დედ-მამისაგან; არსებობენ აგრეთვე ძველი, დრომოჭმული ცნებები, მკვდარი რწმენები და მათი მსგავსი ამბები. ისინი აღარ ცოცხლობენ ჩვენს არსებაში, მაგრამ მაინც მტკიცედ ჩამჯდარან მასში და ჩვენ უძლურნი ვართ გადავაგდოთ ეს დახავსებული მოჩვენებები. საკმარისია ხელში ავიღოთ გაზეთი, რომ დავინახოთ, როგორ დაძვრებიან სტრიქონებს შორის ეს საიქიოს მოჩვენებანი. და სწორედ მთელი ქვეყანა სავსეა ასეთი მოჩვენებებით. მე ვფიქრობ მათი რიცხვი უსაზღვროა, როგორც ზღვაში ქვიშა. ჩვენ კი ასე მხდალები და უბადრუკები ვართ, გვეშინია სინათლისა.“-ეს არის ციტატა პიესიდან, რომელსაც ერთ-ერთი პერსონაჟი ელენე ალვინგი ამბობს. იბსენი ცდილობს ამხილოს ყველანაირი სიყალბე და აბსურდული ცნებების მიმართ მორჩილება, რომელმაც შესაძლოა ადამიანი არა მარტო სულიერი, არამედ ფიზიკური განადგურების პირას მიიყვანოს. განა საჭიროა მოვექცეთ იმ იდეალების გავლენის ქვეშ, რომლებიც მხოლოდ ტყუილებზეა აგებული? სადამდე შეიძლება გაგრძელდეს მსგავსი ცხოვრება და რა ფატალურ შედეგებამდე შეიძლება მიგვიყვანოს მათმა მორჩილებამ?

​

 პიესაში წამოჭრილი საკითხები, დღემდე არ კარგავს აქტუალობას. ჩვენ დღესაც ვხვდებით აბსურდულ იდეალებზე დაშენებულ სისტემებს, რომელთაც უბედურების მეტი ადამიანებისათვის არაფერი მოაქვთ. ეს ერთგვარი კონტროლის მოსაპოვებელი მექანიზმებია, რომლებიც საზოგადოებაზე ძალაუფლების მოპოვებას ისახავს მიზნად. მსგავს სისტემაში იკარგება ინდივიდუალიზმი, გამოხატვისა და სიტყვის თავისუფლება. გესაუბრებიან მორალისა და სინდისის სახელით, როდესაც თვითონ ყველაზე დიდ ბოროტებაში არიან ჩართულნი. თავს უფლებას აძლევენ მიგითითონ, როგორ იცხოვრო, განგსაჯონ შენი საქციელისა და მიღებული გადაწყვეტილებების გამო, როდესაც წარმოდგენა არ აქვთ შენი ცხოვრებისა და შენს სულში არსებული ქარიშხლის შესახებ.

​

ახალგაზრდა ქართველმა რეჟისორმა საბა ასლამიზიშვილმა ჰენრიკ იბსენის „მოჩვენებები“ თავისუფალი თეატრის სცენაზე გააცოცხლა, რომლის პრემიერაც 2021 წლის 20 ოქტომბერს შედგა. რეჟისორი შეეცადა მაყურებლისათვის ეჩვენებინა რამდენად მნიშვნელოვანია ადამიანის პირადი თავისუფლება, ინდივიდუალიზმი და მცდარი დოგმების სიმართლით ნგრევა. მან შემოგვთავაზა პერსონაჟების ერთმანეთისაგან რადიკალურად განსხვავებული და გამოკვეთილი სახეები. ასლამაზიშვილმა სცენაზე დააყენა განკაცებული იესოს არქეტიპი ოსვალდის სახით (მსახიობი - გივიკო ბარათაშვილი) და სპექტაკლის მოვლენათა მიმდინარეობასთან ერთად იგი პერსონალურ აღდგომამდე მიიყვანა. მისი გადაწყვეტით ოსვალდის პერსონაჟს დიდი დატვირთვა აქვს. სხვა პერსონაჟების დიალოგების ფონზე, ჩვენ ვხედავთ თავის ოთახში მყოფ ოსვალდს, რომელიც ხან ხატავს, ხან ჩიბუხს ეწევა, ხან კი უბრალოდ ზის. ამით, თითქოს რეჟისორი ცდილობს ჩვენთვის თვალსაჩინო გახადოს პერსონაჟის ქცევები, მისი შინაგანი მდგომარეობა, სანამ ის უშუალოდ  ავანსცენაზე გამოჩნდება.

​

პირველი, რაც სპექტაკლის დაწყებამდე მაყურებლის ყურადღებას იქცევს მისი სცენოგრაფიული გადაწყვეტაა (სცენოგრაფი - ანდრია ვაჭრიძე), რომელიც მინიმალისტური და სადაა, თუმცა გარკვეული სიმბოლოებით დატვირთული. სცენის მარცხენა ნაწილში მოთავსებულია საკმაოდ დიდი ზომის ხის ჯვარი, რომელიც მაყურებლისკენაა დახრილი. მაყურებელს განცდა უჩნდება, რომ ჯვარი ნებისმიერ მომენტში შეიძლება მათკენ უფრო მეტად გადაიხაროს ან საერთოდ ზემოდან დაეცეს კიდეც. პერსონაჟები მუდმივად მის გარშემო მოძრაობენ, ზოგიერთი მათგანი სიყალბესა და უცოდინრობას ამოფარებული, რელიგიის სახელითაც გველაპარაკება, თუმცა ამ სიტყვების მიღმა უფრო მკაფიოდ გახსენდება იმ ჯვრის სიმძიმე, რომელსაც იესო გოლგოთაზე მიათრევდა და რომლის ზიდვაც კაცობრიობას დღემდე უწევს. ჯვარი, როგორც ადამიანის სულიერი ტანჯვის სიმბოლო, ჯვარცმისა და ხელახალი დაბადების.

​

სცენის მარჯვენა ნაწილში მრგვალი მაგიდა, მასზე დალაგებული წიგნები და მის ზემოთ დაკიდებული სარკეა განთავსებული. წიგნები შეგვიძლია აღვიქვათ, როგორც განათლების, ასევე თვითგანვითარების სიმბოლოდ. ეს ელენე ალვინგის (მსახიობი - ანი იმნაძე) წიგნებია, სადაც ის დიდი ხნის განმავლობაში დასმულ კითხვებზე პასუხების პოვნას ცდილობს.  ზოგადად სარკის სცენოგრაფიაში გამოყენების ბევრი საინტერესო მაგალითი არსებობს და მისი გამოყენების სიმბოლიზმიც მრავალფეროვანია. სარკე, როგორც თვითშეცნობისაკენ ლტოლვა, რეალურსა და მოჩვენებითს შორის ზღვარის პოვნის დაუოკებელი სურვილი, ჩვენი შიშების, სინდისისა და სიმართლის ანარეკლი. ერთ-ერთ ეპიზოდში, როდესაც პანთეონში ხანძარია, მთელი სპექტაკლის განმავლობაში ზემოთ განთავსებული სარკე მოძრაობას იწყებს და ოსვალდს ზემოდან აწვება. ის გარშემო არსებული მოჩვენებების სახელით ლაპარაკობს, რომელიც პერსონაჟს აიძულებს საკუთარ შიშებს თვალებში ჩახედოს და რეალური მდგომარეობა უფრო მკაფიოდ აღიქვას.

​

მთელი დადგმის განმავლობაში გამოყენებულია მხოლოდ ერთი მუსიკალური კომპოზიცია (Blanknote – Gio). რეჟისორის გადაწყვეტილებით სპექტაკლი ამ მუსიკით იწყება და სრულდება. კომპოზიცია რამდენჯერმე, საკვანძო მომენტებშია გამოყენებული და თითოეულ ეპიზოდს უფრო მეტ სიმძაფრეს მატებს. ზუსტად არის განსაზღვრული მისი გაჟღერების დრო, რაც მაყურებელზე უდიდეს ემოციურ გავლენას ახდენს და მიმდინარე მოვლენების იდეალური კომპანიონია.

​

საინტერესოდაა შერჩეული მსახიობების კოსტუმები (კოსტუმების მხატვარი - ბარბარა ასლამაზი). ელენე ალვინგისა და ოსვალდის ჩაცმულობაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ლურჯ ფერს, რაც როგორც სულიერებასთან, ასევე სიცივესა და მელანქოლიასთან შეგვიძლია დავაკავშიროთ. დიდი კონტრასტია მეორე მოქმედებაში ოსვალდის ელეგანტურ, მკვეთრად გამოკვეთილ სტილსა და სხვა პერსონაჟების სადა, ყოველგვარ  ინდივიდუალიზმს მოკლებულ ჩაცმულობას შორის. ისინი იმდენად არიან გადავარდნილი ყოველდღიურობაში, რომ მხოლოდ იმად ქცეულან რისი კეთებაც ყოველდღე უწევთ, ამის მიღმა კი არ ფიქრობენ, არ განიცდიან, არ ეძებენ. ამავდროულად კოსტუმებით მკვეთრადაა გამოკვეთილი სოციალურ კლასებს შორის განსხვავებაც. დურგალი ენგსტრანდი და მისი ქალიშვილი რეგინა თავიანთ სამუშაო ტანისამოსში გამოწყობილან, ისევე როგორც პასტორი მანდერსი. დედა-შვილის, ელენესა და ოსვალდის ჩაცმულობა კი ბევრად უფრო საზეიმო, დახვეწილია. თუმცა პირველ მოქმედებაში ოსვალდის პერსონაჟი წელსზემოთ შიშველი, მოკლე თეთრი შორტითა და თეთრი გეტრებით გვეცხადება, როგორც თავისუფალი, მეამბოხე მხატვარი.

​

ანი იმნაძეს მიერ შექმნილი ელენე ალვინგის სახე, ვფიქრობ ქართულ სცენაზე ერთ-ერთი საუკეთესოდ დამუშავებული, ზედმეტობისა და სიყალბისაგან დაცლილი პერსონაჟია. მსახიობი არაჩვეულებრივად ახერხებს ყოველი მოძრაობისა თუ სიტყვის ბუნებრივად, ყოველგვარი პათეტიკური გადახვევის გარეშე შესრულებას. სპექტაკლის დასაწყისში ჩვენ ვხედავთ შვილის შინ დაბრუნებით გაბედნიერებულ დედას, რომლის მიზანიც მისთვის მთელი დროის დათმობა და წარსულის მოჩვენებებისაგან განთავისუფლებაა. იგი ჭკვიანი, განათლებული ქალია, რომლის ცხოვრებაც სხვების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს შეეწირა, რომელიც საკუთარი ქმრის ჩრდილში ცხოვრობდა, მაშინ როცა რეალურად თავად უძღვებოდა ყველაფერს, როცა მის მეუღლეს არაფრის ძალა არ შესწევდა. ელენე ცდილობს უბრალოდ დაივიწყოს ყველაფერი ჩავლილი და ახალი ცხოვრება დაიწყოს, თუმცა მოვლენების განვითარებასთან ერთად ხვდება, რომ სიმართლესთან თვალის გასწორება და მისი სხვებთან გაზიარება მოუწევს. მსახიობის დამსახურებით და მისი უბადლო ოსტატობით თვალსაჩინოდ ვხედავთ თუ როგორ იშლება შინაგანად ეს ქალი და ბოლოს რადიკალურად განსხვავებულ, დაბეჩავებულ, ბედისაგან მიტოვებულ ადამიანად გვევლინება. არაჩვეულებრივი სცენაა, როდესაც ის თავის მომაკვდავ შვილს, პატარა ბავშვივით, დამალობანას ეთამაშება. თითქოს ცდილობს დაკარგული წლები დააბრუნოს და დაბრუნდეს ოსვალდის პატარაობაში, სადაც ჯერ კიდევ შეეძლო მისით ტკბობა.

​

საინტერესო სახე აქვს შექმნილი გივიკო ბარათაშვილს. მისი ოსვალდი მეამბოხე, ქარიზმატული, ყოველგვარი სტერეოტიპებისაგან დაცლილი მხატვარია. პერსონაჟის ხასიათის უცაბედი ცვლილებები მის ტემპერამენტსა და ემოციურობაზე მეტყველებს. ასევე მნიშვნელოვანი ფაქტორია ავადმყოფობა, რომელიც მას ბიძგს აძლევს ქარიშხალივით იბობოქროს, უზომოდ თამამი და ხანდახან უზრდელიც კი იყოს. ის ზოგჯერ გულის ტკივილამდე გულწრფელიც კია. უხეშად გხვდება გარკვეული სიტყვები, რომელსაც დედამისს ეუბნება, მაგრამ ხვდები, რომ ეს მწარე სიმართლეა, რომლის თქმის გამბედაობაც ბევრს არ გააჩნია. მსახიობი იდეალურად ახერხებს ყველა ეს თვისება გააერთიანოს პერსონაჟში, რაღაც ეპიზოდებში დაძაბულობა, სხვა შემთხვევებში კი უზომო კათარზისის შეგრძნება შემოიტანოს ატმოსფეროში.

​

აჩიკო ბარათაშვილის პასტორი მანდერსი, ერთი ბრიყვი, რელიგიის სახელით მორალზე მოსაუბრე ადამიანია. მას უნდა სხვებს ის “სიმართლე” დააჯეროს, რომლისაც რეალურად თვითონაც არ სჯერა. მუდმივად განსჯის ელენე ალვინგის პერსონაჟს, რადგან ხედავს რომ ის თავისუფლად მოაზროვნე, განათლებულ ქალად ჩამოყალიბდა, უაზროდ ჩამოყალიბებულ დოგმების მიღმა მდგომი ინდივიდები კი მოაზროვნე ადამიანებს ვერ იტანენ. ისინი წიგნებს ყდის მიხედვით განსჯიან, როგორც ამას პასტორის პერსონაჟი აკეთებს. ის აკრიტიკებს იმ ლიტერატურას, რომელიც ერთხელაც კი არ აქვს წაკითხული, განსჯის სხვების ცხოვრებას ისე, რომ მათი რეალური ამბები არც კი იცის. მსახიობმა ოსტატურად მოახერხა გამოეძერწა გაუნათლებელი, გულუბრყვილო სასულიერო პირის სახე, რომელიც ყოველგვარ ნამდვილს უარყოფს და რელიგიის სახელით მორალისტობს.

​

სლავა ნათენაძე, რომელიც დურგალ ენგსტრანდს განასახიერებს, არაჩვეულებრივად გვიხატავს ტყუილში გაქნილი, ეგოისტი, ფულზე გაყიდული და ფარისეველი კაცის სახეს. პირველივე სცენიდან, როდესაც ის რეგინასთან მიდის სასაუბროდ, ამ პერსონაჟის მიმართ უნდობლობის განცდა გეუფლება. თითქოს მისგან ნებისმიერ წუთს შეიძლება ელოდე ბოროტებას, თანაც ისეთს რომლის განხორციელებისასაც ოდნავადაც კი არ აუტოკდება სინდისის ძარღვი. ენგსტრანდი მუდმივად ვაჭრობს. ის ამას აკეთებს ფულით, საკუთარი შვილის სხეულითა თუ სულით, რელიგიის სახელით.

​

ვიქტორია ბოკერიას რეგინა სიცოცხლის ხალისით სავსე ახალგაზრდა გოგონაა. იგი ცდილობს ნებისმიერი სიტუაციიდან სარგებელი იპოვოს, რათა საკუთარი მომავალი უკეთესი გახადოს. ის საკმაოდ ბრძოლისუნარიანი პერსონაჟია, რომელიც ყველაფერზე შეიძლება წავიდეს ოღონდ ამ პატარა სოფელში მოხუცების, ბავშვებისა და ავადმყოფების გვერდით არ ამოხდეს სული. რეგინა ცვლილებების მაძიებელი, მიზანდასახული გოგოა, თუმცა მას აკლია ის გულწრფელობა და თავისუფლების შეგრძნება, რაც ოსვალდს გააჩნია. მსახიობის მიერ წარმოთქმულ ფრაზებს რაღაც მომენტებში სიყალბისა და არაბუნებრიობის ელფერი დაკრავს, თუმცა საბოლოო ჯამში მაინც წარმატებულად ახერხებს პერსონაჟის სახის შექმნას.

ვფიქრობ, საბა ასლამაზიშვილმა წარმატებით შეძლო ზუსტად გაჰყოლოდა დრამატურგის მიერ წამოჭრილ მნიშვნელოვან საკითხებს და თავისი სადა, დახვეწილი ინტერპრეტაციით ეს იდეები მაყურებლამდე მიეტანა. პერსონაჟების სახეები მკაფიო და გამოკვეთილია, მათი გამჭოლი მოქმედება და ზეამოცანაც გასაგებია. რეჟისორი კარგად კრავს სპექტაკლს და ცხადად გადმოსცემს თავის სათქმელს. მისი მთავარი მესიჯი იმაში მდგომარეობს, რომ ერთხელ და სამუდამოდ უნდა შევძლოთ თვალი გავუსწოროთ იმ უაზრო სტერეოტიპებს, რომლებიც ჩვენს ცხოვრებაში არსებობს და მოჩვენებების სახით არასდროს გვტოვებენ. ასევე, კარგად ჩანს, რა გავლენა შეიძლება მოახდინონ მშობლების მიერ მიღებულმა გადაწყვეტილებებმა და მათმა განვლილმა ცხოვრებამ შვილების ბედისწერასა და მომავალზე. თუ ადამიანი დროულად არ აღიარებს საკუთარ შეცდომებს და რეალობას თვალს არ გაუსწორებს, სიმართლე თვითონ იღებს პასუხისმგებლობას ამ ყველაფრის გამოსწორებაზე. თუმცა, შეიძლება უკვე გვიანი იყოს — შეიძლება გარშემო აღარავინ გვყავდეს ისეთი, ვინც რაიმედ გვიღირს, ან ჩვენ აღარ ვღირდეთ მისთვის, ვისთვისაც მთელი სამყარო გვემეტებოდა. რეჟისორი კარგად გვიჩვენებს კონტრასტს ნამდვილ, გულწრფელ ადამიანს და ბრბოს შორის და ხაზს უსვამს მსგავსი ადამიანების არსებობის აუცილებლობას. მართლაც, იმ ეპოქაში, სადაც მოჩვენებითი რეალობად აღიქმება და ნამდვილი მოსაწყენი ხდება, რთულია შეინარჩუნო ინდივიდუალიზმი. რთულია დაუპირისპირდე ბრბოს და საკუთარი გზით იარო; თითქმის შეუძლებელია თავიდან აირიდო გავლენები და არ გახდე საყოველთაო სიყალბის მსხვერპლი.

​

ასევე კარგად არის გადმოცემული, თუ როგორი ორმაგი სტანდარტები არსებობს ადამიანების მხრიდან მაშინ, როცა საქმე კაცებისა და ქალების განსჯას ეხება. ქალი უფრო მეტს უნდა ითმენდეს, ვიდრე კაცი; მას მეტი თავდაჭერილობა და კეთილგონიერება მოეთხოვება. საზოგადოება ქალს არ პატიობს ბევრ ისეთ რამეს, რაც კაცისთვის ჩვეულებრივ გართობად ითვლება. ქალს უნდა ჰქონდეს კარგი ცოლის, კარგი შვილისა და კარგი დედის სახელი, მაშინ როცა კაცს შეუძლია უბრალოდ იარსებოს არსებულ მოცემულობაში და მეტი არაფერი.

და მართლაც, ვართ თუ არა ყველანი მოჩვენებები, რომლებსაც თავი ვერ დაგვიღწევია უაზრო წრიდან? იმის ნაცვლად, რომ გავბედოთ სიმართლისკენ სვლა, მუდმივად წარსულისკენ მივიწევთ, რომელიც ლპობისა და დაღუპვის მეტს არაფერს გვიქადის. მაგრამ იქნებ სწორედ ეს არის საჭირო აღდგომისთვის, ახალი დაბადებისთვის.