ტატო ჩანგელია

რიჩარდ შეხნერის „გარემოს თეატრი“

​

„თეატრის არის ნაზავი გართობისა და რიტუალის ერთობლიობა.

ერთ მომენტში რიტუალი თითქოს წყაროა, მეორე მომენტში - გასართობი.

ისინი ტყუპი აკრობატები არიან, რომლებიც ერთმანეთზე ტრიალებენ,

თუმცა არც ერთი ახტება ერთმანეთს თავზე და

არც ერთი მათგანია ყოველთვის პირველი"

რიჩარდ შეხნერი

 

 

ერთგან მაო ძე დუნი მივა აზრამდე, რომ ორ ფეხზე სიარულიც კი, არის დაპირისპირებულთა ერთიანობა. მარჯვენა ფეხის გადადგმა მოძრაობას აიძულებს მარცხენა ფეხს და პირიქით. დაპირისპირებულთა ერთიანობა კარგად ნაცნობი საკითხია მათთვის, ვისაც საბჭოთა პერიოდის განათლების სისტემასთან მოუწია გადაკვეთა - ეს დიალექტიკის სამი ცენტრალური პრინციპიდან ერთ-ერთია. იგივეობანი, იქცევიან რა ერთიმეორედ, - დაპირისპირებულნი არა მკვდრად, გაყინულად შობილნი, არამედ, ცოცხალი, პირობითი, მოძრავნი არიან, რომლებიც ერთიმეორედ გარდაიქმნებიან. დიალექტიკისთვის სამყაროს განვითარების საფუძველს საწინააღმდეგო მხარეთა ბრძოლა წარმოადგენს, ესაა მოძრაობის მთავარი საფუძველი. ამ აზრის მიხედვით ითქმის, რომ თეორიას უნდა მოსდევდეს პრაქტიკა, და პირიქით. პრაქტიკა თეორიის გარეშე, ეს ლუდია ალკოჰოლის, ყავა კოფეინის გარეშე, ან, მოძრაობაა - ასკინკილა.

თეატრალური უნივერსიტეტის გამომცემლობა „კენტავრი“ ბოლო დროა მნიშვნელოვანი გამოცემებით გვანებივრებს, გახსენებად ღირს ზურაბ ჭარხალაშვილის ნაშრომის რეპრინტი: „ბერტოლტ ბრეჰტი „ეპიკური თეატრი“, „თანამედროვე გერმანული დრამატურგიის ანთოლოგია“, ეჟი გროტოვსკის „ღარიბი თეატრისკენ“ და ახლახან გამოცემული - რიჩარდ შეხნერის „გარემოს თეატრი“. წიგნის თარგმნა ქეთევან გრძელიძემ ითავა, რედაქტორობა კი მარინა (მაკა) ვასაძემ და ანა კვინიკაძემ გაუწია. 460 გვერდიანი წიგნი დიდი შრომისა და ენერგიის შედეგია, თუმცა გასაკვირად წიგნს არ აქვს ქართული გამოცემის წინასიტყვაობა, რაც თითქოს იძლევა საფრთხეს, ეს მნიშვნელოვანი გამოცემა მორიგ რიგით გამოცემად იქცეს და ყურადღების გარეშე ჩაიაროს.

​

გარემოს თეატრი, ასე უწოდებს რიჩარდ შეხნერი, გასული საუკუნის ერთ-ერთი გამორჩეული ამერიკელი რეჟისორი და თეორეტიკოსი საკუთარ თეატრს, რომელიც წარმოადგენს მნიშვნელოვან ტრანსფორმაციულ მოძრაობას თანამედროვე თეატრში. ის ცდილობს ხელახლა განსაზღვროს სპექტაკლის სივრცითი დინამიკა, შორდება ტრადიციულ თეატრალურ სივრცეებს, ფიქსირებულ ტერიტორიებს და თეატრისთვის ადგილს პოულობს ყველა შესაძლო სივრცეში, დაწყებული ძველი გარაჟით, გაგრძელებული ქუჩით და დამთავრებული ბუნების ლანდშაფტით. რითაც შეხნერი აფართოებს თეატრის შესაძლებლობებს, თუმცა ეს არა მხოლოდ ფიზიკური ცვლილებაა - მისთვის მნიშვნელოვანი სივრცის ცვლილებასთან ერთად მსახიობის სათამაშო სტილია, რომელიც უფრო უშუალო და ინტერაქტიური ხდება, აუდიტორიასა და შემსრულებელს შორის ზღვარი წყდება, არსებობს მომენტები, როცა მაყურებელი უშუალო მონაწილე ხდება წარმოდგენის.

​

შეხნერი პერფორმანსის თეორიის პიონერია, მისთვის შესრულება, როგორც მოვლენა უნივერსალურია და მას სივრცითი კონკრეტიკა არ გააჩნია; არსებითად, მისთვის პერფორმანსი წარმოადგენს: "ადამიანის ქმედებების ფართო კონტინუუმს, დაწყებული რიტუალიდან, თამაშიდან, სპორტიდან, პოპ-გართობიდან, საშემსრულებლო ხელოვნებით...[1]" მისი შემუშავებული პერფორმანსის თეორია,~ მოიცავს ხუთ ძირითად ელემენტს: დროს, სივრცეს, სხეულს, ხელოვანის ყოფნას და შემოქმედსა და საზოგადოებას შორის ურთიერთობას. შეხნერისთვის, მოვლენები, რომლებიც ვითარდება სამხატვრო გალერეებსა და მუზეუმებში, შეიძლება მოხდეს ქუჩაში, ნებისმიერ გარემოში, ან სივრცეში და ნებისმიერ დროში. ამ კონცეფციის მიხედვით ნებისმიერ საჯარო ჟესტს, ტერორისტულ აქტს, თუ პოლიტიკოსის გამოსვლას შეგვიძლია შევხედოთ, როგორც თეატრალურ წარმოდგენას.

მეოცე საუკუნის თეატრი პოლიტიკური მოვლენებისა თუ ტექნოლოგიური პროგრესის საპირწონედ ცვლის მიმართებასა და დამოკიდებულებას, თუ კი საუკუნეების განმავლობაში პარტერსა და სცენას შორის მყარი დისტანცია არსებობდა, ამ საუკუნის თეატრისთვის სრულიად საწინააღმდეგო მოცემულობა გვხვდება, წყდება ყველანაირი დისტანცია მაყურებელსა და სცენას შორის. ფრანგი ფილოსოფოსი, ჟაკ რანსიერი ბერძნული ფილოსოფიის კლასიკურ დაპირისპირებაზე მიანიშნებს - თუ კი თეატრის ფილოსოფიური საყრდენი არისტოტელე იყო, მისი პოეტიკით, მეოცე საუკუნეში აქტუალობას პლატონის დამოკიდებულება იწვევს თეატრისადმი. იდეალისტი ფილოსოფოსისთვის ხელოვნება, საკუთრივ კი თეატრი იყო ადგილი, სადაც მოქალაქე ვარდებოდა ილუზორულ მდგომარეობაში და კარგავდა თავის მოქალაქეობრივ ფუნქციას. პლატონი კრიტიკულად არის განწყობილი მიმეზისის მიმართ, ამის აღმოჩენა შესაძლებელია „სახელმწიფოს“ მეათე თავში. რანსიერი გამადიდებელი შუშით აკვირდება ბრეხტს და არტოს, მეოცე საუკუნის ცენტრალურ ფიგურებს - მათი თეატრის მთავარი მოტივი არსებული თეატრალური წესრიგის დანგრევა იყო, სადაც მაყურებელი არა ილუზიის წრეშია მოხვედრილი, არამედ სინამდვილეში, ბრეხტთან მაყურებელი განიხილავს და გარდაქმნის, არტოსთან კი ერთვება ცერემონიულობაში, სადაც ეძლევა საკუთარი ენერგიების ფლობას.

​

მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში დაიწყო რელიგიური სექტების მსგავსი თეატრალური ჯგუფების ფორმირება, გროტოვსკის ჯგუფი, ჯუდით მალინასა და ჯულიენ ბეკის სიცოცხლის თეატრი, და მათ შორის, რიჩარდ შეხნერის პერფორმანსის თეატრი. შეხნერი ამერიკული ავანგარდული თეატრის ერთ-ერთი ცენტრალური ფიგურაა, და მნიშვნელოვანი იმ მხრივ, რომ თეატრს უახლოებს სხვადასხვა დისციპლინებს ფილოსოფიას, სოციოლოგიას, განსაკუთრებით კი ანთროპოლოგიას. გარემოს თეატრი სწორედ ამ პროცესში დაბადებული ინოვაციური ფორმაა, რომელიც შლის ტრადიციული სათეატრო ესთეტიკის საზღვრებს, რომლებიც მაყურებელსა და შემსრულებლებს აშორებენ ერთმანეთთან. ამით ის არტოს და ბრეხტის მემკვიდრეა. მსახიობის ფსიქოფიზიკური კონდიცირების სავარჯიშოების გამოყენებით, ტექსტის კოლაჟური და თეატრალური სივრცის ფორმირების მექანიზმების ინტერესით კი პოლონელ დიდოსტატს, ეჟი გროტოვსკის ენათესავება.

​

ახალ თეატრალურ ფორმაში მაყურებელი მნიშვნელოვანი და აქტიური მონაწილე ხდება. გარემოს თეატრი არღვევს „მეოთხე კედლის“ კონცეფციას, რაც ხელს უწყობს შესვლისა და უშუალო ჩართულობას თეატრალურ გამოცდილებაში.

​

"მოქმედების მიმეზისზე" უარის თქმა, არავითარ შემთხვევაში არ იწვევს თეატრის დასრულებას, როგორც ეს ბევრ პედაგოგს და თეატრის რეჟისორს წარმოუდგენია. პირიქით, მეტამორფოზის პროცესებზე ყურადღების გადატანა იწვევს თეატრალური აღქმის სხვა რეჟიმის ამუშავებას. შეხნერის აზრით დრამის სიუჟეტი ადვილად შეიძლება შეჯამდეს იმ ცვლილებების სიის შედგენით, რომელიც ხდება დრამატული პროცესის დასაწყისს და დასასრულს შორის. ტრანსფორმაციები კი შეიძლება მოხდეს მაგიური პროცედურების, შენიღბვის, ან ნიღბების მეშვეობით, ახალი ცოდნებისა და გამოცდილებების, ან ფიზიკური პროცესების მეშვეობით. მსახიობის მნიშვნელობა არა იმდენად მნიშვნელობების გადმოცემაა, რამდენადაც თამაშის, მეტამორფოზის არქაული სიამოვნება/შიში.[2]

შეხნერი თავის ერთ საკმაოდ საინტერესო წიგნში „თეატრსა და ანთროპოლოგიას შორის" თეატრს ასე აღწერს: „თეატრის არის ნაზავი გართობისა და რიტუალის ერთობლიობა. ერთ მომენტში რიტუალი თითქოს წყაროა, მეორე მომენტში - გასართობი. ისინი ტყუპი აკრობატები არიან, რომლებიც ერთმანეთზე ტრიალებენ, თუმცა არც ერთი ახტება ერთმანეთს თავზე და არც ერთი მათგანია ყოველთვის პირველი"[3]. ეს აზრი ზუსტად აღწერს რიჩარდ შეხნერის თეატრს, მის პრაქტიკულ თუ თეორიულ საქმიანობას.

​

ბევრი რომ არ გაგვიგრძელდეს დავუბრუნდეთ მიზანს, რისთვისაც ამ ტექსტის აკრება დავიწყე: გარემოს თეატრი - ეს შესანიშნავი გამოცემა არ უნდა დარჩეს თაროზე, ვიწრო თეატრალების ჯგუფისთვის, ის უნდა გახდეს სტუდენტებისთვის სტანისლავსკის, ბრეხტის, არტოს და სხვა მნიშვნელოვანი სახელების მხარდამხარ სამაგიდო წიგნი, სადაც გაეცნობიან იმ მნიშვნელოვან თეორიებს და „ირმის ნახტომს", რაც მეოცე საუკუნის თეატრში მოხდა. ამისთვის კი საჭიროა წიგნის აქტუალიზება, მისი სასწავლო პროგრამაში დანერგვა, გარდა ამისა მნიშვნელოვანია თეატრალურმა უნივერსიტეტმა უზრუნველყოს კითხვის წრის, ან ლიტერატურული კლუბის დაარსება - ეს თეორია უნდა გადაიქცეს პრაქტიკად, ხოლო პრაქტიკა თეორიად, და ა.შ. დაპირისპირებულთა იგივეობა, იქცევა მოძრაობის საფუძვლად.

თუ კი ეს წიგნი დარჩა თაროზე და მზერა არ მოჭრა სტუდენტებს, თუ კი ეს წიგნი სტუდენტებისთვის შედარებით იაფად არ გაიყიდება - არ იქნება ხელმისაწვდომი, ეს გამოცემა ჩაითვლება ასკინკილა სიარულად, ხოლო, იმისთვის, რომ შედგეს მოძრაობა საჭიროა მარჯვენა ფეხს, მარცხენა ფეხის გადადგმა მოჰყვეს და პირიქით.

 

 

[1] Richard Schechner, PERFORMANCE STUDIES An introduction, Routledge, London And New yorke. 2003. p.2.

[2] Hans-Thies Lehmann. Postdramatic theatre. Taylor & Francis e-Library, NY. 2006. Pg.77.

[3] R. Schechner, Between Theatre and Anthropology, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1985, p. 146.