მარიამ ბალახაძე

„გყავთ თუ არა ოჯახში სახელმწიფოს მტერი?”

 

გასულ საუკუნეში, არც თუ ისე შორეულ წარსულში, ჩვენი არც თუ ისე შორეული წინაპრების ცხოვრება მარადიულ სატანჯველს ჰგავდა. ის, რაც ხდებოდა მსოფლიო ომების პარალელურად, იყო ბევრად მძიმე, სასტიკი და დაუჯერებელი ტრაგედია, ვიდრე უშუალოდ ომი. თუმცა, ეს შედარება უადგილოა, ომსა და ომის ჩრდილში მძვინვარე რეჟიმის პირობებში მილიონობით უდანაშაულო ადამიანი ეწამა. ტოტალიტარული სახელმწიფოებისა და იმპერიების ლიდერთა ფანტაზია ზღვარს სცდებოდა. წამების, ტანჯვის, შევიწროვებისა და ძალადობის ქრონიკები უდანაშაულო ადამიანების ტრაგიკულ ბედზე მოგვითხრობს, მათ მძიმე ყოფაზე, არარსებულ განაჩენზე… გასაკვირი არაა, რომ დიქტატურისა და ტოტალიტარიზმის პირობებში ზემდგომთათვის საუკეთესო იარაღია ძალადობა-მოაზროვნე ადამიანების დასაშოშმინებლად. რეჟიმი ყოველთვის ებრძვის ინტელიგენციას, რეჟიმს არ უყვარს ზედმეტი კითხვები, კრიტიკა და წინააღმდეგობა. ამიტომ, ის, ვინც გამოთქვამს კრიტიკულ აზრს “სახელმწიფოს მტერია”, უფრო სწორად, “რეჟიმის მტერი”. ეს იყო საბჭოთა რეალობა, და არა მხოლოდ საბჭოთა…

 

ალექსანდრე სოლჟენიცინის “არქიპელაგი გულაგი” არის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და სრულყოფილი აღწერა საბჭოთა სისტემის სიმხეცისა და სისასტიკის. ამ ქრონიკის მთავარი მიზანი იყო თვალი აეხილა მსოფლიოსთვის და უმად, გულწრფელად და შეულამაზებლად ეჩვენებინა ის, რაც სათქმელადაც კი ძალიან რთული იყო და არის. რთულია ასეთ მძიმე ქრონიკას ლირიკული, პროზაული, რომანტიკული სული შთაბერო და აქციო ლიტერატურულ ნიმუშად. თუმცა, ამის მაგალითი უამრავია. მათ შორის, ერთ-ერთი საინტერესოა ენჯე გიზატოვას პიესა “მიმძიმს ამაზე საუბარი,” რომელიც სოსო ნემსაძემ დადგა რუსთავის გიგა ლორთქიფანიძის სახელობის დრამატულ თეატრში.

​

ეს მრავალმხრივ გამორჩეული და მნიშვნელოვანი დადგმაა არა მხოლოდ არსობრივად, არამედ თავისი გადაწყვეტებითა და რეჟისორული ნიუანსებით. ეს არის მწარე სილა “საბჭოთა კავშირზე შეყვარებული” თაობისთვის. მაყურებელს ფოიეში სამსახიობო ანსამბლი მასპინძლობს, ისინი თავს გვაცნობენ და მიგვიძღვებიან სარდაფში. სარდაფამდე მიმავალი გზა ძალიან დიდ ინტრიგას ბადებს… ცივი ბეტონის კედლები, ნესტის სუნი, ნახევრად “აყრილი” იატაკი, დანგრეული კედლები და სხვა მაყურებელს დროსა და სივრცეში ამოგზაურებს. სოსო ნემსაძის ეს გადაწყვეტა, დაედგა სპექტაკლი “ანდერგრაუნდ” სივრცეში საკმაოდ საინტერესო ალტერნატივაა. სწორედ ამის ხარჯზე ანგრევს სპექტაკლი ყოველგვარ კედელსა და ხიდს მაყურებლებსა და მსახიობებს შორის, სივრცე თავად ხდება ერთ-ერთი პერსონაჟი. რეჟისორი ეცადა მაყურებელი გამხდარიყო არა დამკვირვებელი, არამედ მონაწილე, მსხვერპლი. ჰანს-თის ლემანის არაჩვეულებრივ წიგნში “პოსტდრამატული თეატრი” წერია: “თეატრი, რომელშიც დომინირებს არა ნიშნებისა და სიგნალების გადაცემა, არამედ ის, რასაც გროტოვსკი “ცოცხალ ორგანიზმთა სიახლოვეს” უწოდებდა, უპირისპირდება დრამისთვის საკვანძო დისტანციასა და აბსტრაქციას. თუკი შემსრულებლებსა და მაყურებელს შორის დისტანციას იმდენად შევამცირებთ, რომ ფიზიკური და ფიზიოლოგიური სიახლოვე (სუნთქვა, ოფლი, ოხვრა, კუნთების მოძრაობა, კრუნჩხვა, მზერა) შენიღბავს მენტალურ მნიშვნელობას, განვითარდება დაძაბული ცენტრისკენული დინამიკა, რომელშიც თეატრი არა გადაცემულ ნიშანთა, არამედ საზიარო ენერგიათა მომენტად იქცევა.” ეს თეზისი ზუსტად რეალიზდება სოსო ნემსაძის სპექტაკლში. მაყურებელს, მსახიობებსა და სივრცეს შორის იკვრება გრძნობადი სამკუთხედური ველი, რომელიც სიტყვებსა და აზრებს მნიშვნელობას უკარგავს და თავისთავად აღვიძებს იმ ტრავმებსა და ჭრილობებს რაც მოგვაყენა მე-20 საუკუნის 30-იანმა წლებმა. ერთი სიტყვით, გიჩნდება განცდა რომ საკანში ხარ, გულაგში. შენში ისადგურებს შიში, დაძაბულობა და ძალიან უტყვი ტკივილი, რომელიც თითქოს გენეტიკურად დევს ჩვენში. სარდაფის შესასვლელი საბჭოთა მუზეუმს მოგაგონებთ (მხატვარი: ბარბარა ასლამაზი).

 

მსახიობი არჩილ მაკალათია სარდაფის გრძელ დერეფანში წარგვიდგენს იმდროინდელ საყოფაცხოვრებო და სამხედრო დანიშნულების ნივთებს და გვიყვება თითოეული საბჭოთა ექსპონატის “ბიოგრაფიას.” ამიტომ, ბუნებრივია, რეჟისორის კონცეფცია ეყრდნობა დოკუმენტური მასალისა და გენეტიკური მეხსიერების მხატვრულ განზოგადებას. მსახიობთა ანსამბლი (არჩილ მაკალათია, ნათია მელაძე, გვანცა კანდელაკი, ანა შარვაძე, ნათია არბოლიშვილი, მარიამ კვიტაიშვილი, თეონა ხვედელიძე, ვატო სანიკიძე, ლაშა კანკავა) ძალიან დიდი ამოცანის წინაშე დგას ზუსტად იმ ესთეტიკიდან გამომდინარე, რაც სოსო ნემსაძემ ამ სპექტაკლს მიუსადაგა. უპირველესყოვლისა, ურთულესია ასეთ მძიმე სიუჟეტს და პერსონაჟებს ანთროპოლოგიური ჩარჩო შეუქმნა და შემდეგ ამ ჩარჩოს მოარგო შენი ფსიქო-ემოციური ანატომია. მეორე მხრივ, მაყურებელსა და მსახიობებს შორის არარსებული დისტანცია არ ტოვებს შეცდომების სივრცეს. ამ სპექტაკლს ძალიან კარგი არტისტები ქმნიან, თუმცა რამდენიმე ეპიზოდში შეიმჩნეოდა გარკვეული ტიპის გამოკვეთილი აფექტაცია, რის ხარჯზეც წამიერად გაწყდა ძლიერი ემოციური დინამიკა, თუმცა ეს ამ სპექტაკლის დიდი ხიბლიც არის… რატომ? იმიტომ, რომ ეს იმდენად ორგანული და ინტიმური დადგმაა თავისი ემოციური დინამიკითა და შინაარსით, რომ ეს ჰიპერბოლიზება და გროტესკულობა საჭიროა. გულაგში დატყვევებულ ქალებს საშინელ, გაუსაძლის პირობებში უწევთ აღიარონ “დანაშაული.” ისინი გაუპატიურების, შევიწროვების, ფსიქოლოგიური ძალადობის, წამების ობიექტები არიან, ობიექტები პირდაპირი მნიშვნელობით-მათ აღარ აქვთ სახელი, გვარი, იდენტობა და ა.შ.-მათი ამოცნობა მხოლოდ ოთხნიშნა ნომრით შეიძლება. გამომძიებელსა (არჩილ მაკალათია) და ქალებს შორის მიმდინარე დიალოგი ყველაფერია დაკითხვის გარდა. ესაა ნათელი მაგალითი ადამიანის ფსიქიკური დესტრუქციისა, რომელიც მაყურებელზეც ანალოგიურ გავლენას ახდენს. ამ პიესისა და დადგმის ბირთვი და ბაზისი არის კულტურული მეხსიერება. ჩვენ ჯერ კიდევ საბჭოთა რეპრესიების ტრავმის გადააზრების პროცესში ვართ. ამიტომ, ეს სპექტაკლი ამ ასპექტში დიდ როლს თამაშობს, წარსულის მძიმე ამბები გადმოაქვს “სცენურ” სივრცეში. გამომძიებლის კითხვა “გყავთ თუ არა ოჯახში სახელმწიფოს მტერი?” მაყურებლის გონებაში ზმანებასავით იელვებს რამდენჯერმე, რადგან ეს ჩვენი გენეტიკური მეხსიერების, სოციალური აქტივიზმისა და საბჭოთა კავშირის უარყოფითი ნოსტალგიის სიგნალია.

 

ზიგმუნდ ფროიდი თავის ნაშრომებში უდიდეს ადგილს უთმობს ტრავმული გამოცდილებების ძირფესვიან კვლევას ქვეცნობიერისა და მიღმიერი გრძნობადის მატრიცაზე. ფროიდის გავლენით კიდევ ბევრი ფსიქოლოგი თუ ფილოსოფოსი იკვლევდა ამ ფენომენს, მათ შორის, ერთ-ერთი საინტერესოა კეტი კარუტი (Cathy Caruth), რომელიც ტრავმის თეორიას უღრმავდება ლიტერატურის კონტექსტში. ტრავმის თეორია ეფუძნება აზრს, რომ ზოგიერთი ექსტრემალური მოვლენა იწვევს ამავე მოვლენის სრულიად გააზრებისა და მასზე რეფლექსიის უნარის დათრგუნვას. შოკური მდგომარეობა ხელს უშლის მოვლენის ინტეგრირებას გონებაში, რის გამოც ჩვენი ქვეცნობიერი აჩერებს მის გადამუშავებას. თუმცა, მიღმიერში “დაკონსერვებული” ტრავმა განუსაზღვრელ დროს ბრუნდება დაგვიანებული და სახეცვლილი ეფექტით. მაყურებლის შფოთვა, ტირილი, შიში ჩნდება იმიტომ, რომ ჩვენი წინაპრების მიერ გადაუმუშავებელი ტრავმები რეინკარნირდება ჩვენს ქვეცნობიერშიც. ტრავმის კვალია ფრაგმენტული მეხსიერება და დაკარგული მეტყველების უნარიც. ამიტომ გვიმძიმს საუბარი… საბჭოთა რეპრესიებმა შექმნა თანამედროვე ქართული ცნობიერება, რის წინააღმდეგ ბრძოლაც დიდი ნაბიჯია, იქნება ეს სამოქალაქო აქტივიზმის თუ შემოქმედებითი მოღვაწეობის გზით.

 

“მიმძიმს ამაზე საუბარი” არის სპექტაკლი, რომელიც ჩვენი მოუშუშებელი ტკივილის ილუსტრაციაა, ამიტომ ზედმეტია ჩვენ ეს ტრავმა ვაქციოთ დიალოგის იარაღად. რეპრესირებული ქალები არიან სიმბოლო ჩვენი ეროვნული კლაუსტროფობიისა და მოწყვლადობის, ამიტომ, ვფიქრობ, ამ სპექტაკლის შემოქმედებითი ჯგუფი ძალიან სწორი სემიოტიკური და ნატურალისტური გზით ახერხებს ჩვენი ქვეცნობიერისა და “მეექვსე გრძნობის” გაღვიძებას.