მარიკა მამაცაშვილი

ეჭვი ადამიანის ბუნების შესახებ

 

თეატრალური კომპანია „ჰოი" 2023 წელს დაარსდა. მისმა დამაარსებლებმა - თათა თავდიშვილმა და ტატო გელიაშვილმა  გადაწყვტილება მაშინ მიიღეს, როცა ბუდაპეშტის ნაციონალურმა თეატრმა შესთავაზა ახალგაზრდული თეატრალური ოლიმპიადისთვის იმრე მადაჩის ცნობილი პოემის, „ადამიანის ტრაგედია, დაცემა" ინტერპრეტაცია. ეს ორი ადამიანი წლებია ერთად მუშაობს. ამიტომ გადაწყვიტეს ერთი სახელის ქვეშ გაეერთიანებინათ საკუთარი ნამუშევრები. „ჰოი" მათ ერთ-ერთ სპექტაკლს ქვია და ამიტომაც დაარქვეს კომპანიას ეს სახელი.

​

იმრე მადაჩის დრამა-პოემა „ადამიანის ტრაგედია, დაცემა" 1861 წელს დაიწერა. ის უნგრული ლიტერატურის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია და ხშირად მასშტაბურობისა და ფილოსოფიური სიღრმის გამო გოეთეს „ფაუსტს" ან მილტონის „დაკარგულ სამოთხეს" ადარებენ. ეს ნაწარმოები უამრავ ფუნდამენტურ ფილოსოფიურ კითხვას სვამს:

• აქვს თუ არა აზრი ადამიანის სწრაფვას პროგრესისკენ, თუ ის მაინც ჩიხში აღმოჩნდება ხოლმე?

• რამდენად თავისუფალია ადამიანი საკუთარ გადაწყვეტილებებში?

•  შეუძლია თუ არა სიყვარულს კაცობრიობის დახსნა უიმედობისგან?

•  მეორდება თუ არა ისტორია?

• რამდენად რეალისტურია იდეალური საზოგადოების შექმნის მცდელობები?

 

დრამის პერსონაჟები სიმბოლურია. ადამი: კაცობრიობის სიმბოლოა, რომელიც მუდამ აზრის და მიზნის ძიებაშია; ევა: ქალურიბის, სიყვარულისა და სიცოცხლის, ის ადამის მოტივატორია; ლუციფერი კი მუდამ ეჭვქვეშ აყენებს ადამიანის მისწრაფებებს, ის  სკეპტიციზმის განსახიერებაა. პოემა ძირეული კრიტიკაა სოციალური უტოპიების, იდეოლოგიების და ადამიანური სისუსტეების. მადაჩი არ იძლევა მარტივ პასუხებს, სამაგიეროდ, მკითხველს უბიძგებს დაფიქრდეს კაცობრიობის მარადიულ კითხვებზე.

​

იმრე მადაჩის „ადამიანის ტრაგედია, დაცემა"-ის ტატო-თათასეული ინტერპრეტაცია 3 ივნისს ვნახე. ერთი შეხედვით უტოპიად მეჩვენებოდა ამ ტექსტის სხეულის ენით ისე გადმოცემა რომ მთავარი გზავნილი არ დაკარგულიყო. აღმოვჩნდი სხეულებით „ნათქვამი" იმპულსების, სიმბოლოების, გრძნობების მორევში, სადაც სიტყვას ფუნქცია პრაქტიკულად არ აქვს, მაგარამ აზრი მაინც უხვად იბადება.

​

ტატო-თათას რეჟისორულმა ტანდემმა არ შემოგვთავაზა ტექსტის ტრანსლირების ტრადიციული გზა: მათ მადაჩის პოემა პლასტიკურ-ფილოსოფიურ რიტუალად გარდაქმნეს. აქ ადამიანი სიტყვით არ გადმოსცემს საკუთარ ტკივილიან ისტორიას მხოლოდ სხეულით. მსახიობების, ხშირ შემთხვევაში, ზედმიწევნით სინქრონული მოძრაობები მოულოდნელ დისონანსში იშლება. ის ფანტასმაგორია რაც სცენაზე ტრიალებს ყოველგვარ მოლოდინს აჭარბებს.

​

უნდა აღვნიშნო, რომ სცენოგრაფია, კოსტიუმები,  ქორეოგრაფია ტატოსა და თათას ეკუთვნის, ისინი უნივერსალური დასის ხელმძღვანელები არიან. პირველივე სცენა გაშეშებს და სუნთქვას გიკრავს. ჰაეროვან, ბოტიჩელის "გაზაფხულის" ფიგურების მსგავს კოსტიუმებში გამოწყობილი მსახიობები წითელ ვაშლებს ისე აგორებენ სცენაზე რომ პარტერამდე აღწევს. განათება თბილი და იდუმალია... აი ამ პასტორალური სცენით შევყავართ რეჟისორებს ადამიანის ტანჯვის, ბრძოლის, ფრაგმენტული სახარულისა და ბედნიერების სამყაროში. სცენოგრაფიაც პერსონაჟია, სიღრმისეულად დატვირთული. სივრცე არ არის მხოლოდ დეკორაცია - ის მსახიობებთან ერთად მოძრაობს, ჩერდება და აზრს ეძებს. სცენის ცარიელ სივრცეში ჩნდება სიმბოლოები, როგორებიცაა, თაბაშირის დანაწევრებული ფიგურა, რომელიც ბოლო სცენაში ერთდება და ემბრიონად იქცევა, წითელი ვაშლები, ლუციფერის წითელი კოსტიუმი და ასე შემდეგ...

​

შთამბეჭდავია ფინალური სცენაც, ის განსაკუთრებულად მძაფრ შეგრძნებებს ბადებს მაყურებელში. ადამიანის თაბაშირისგან ჩამოსხმული ემბრიონი - მტვრად ქცევადი მასალისგან შექმნილი მონუმენტი, რომელიც სიცოცხლეს კი არ ასახავს, არამედ მორიგ ციკლურობას - დაბადებასა და აღსასრულს ერთდროულად, მის ირგვლივ მსახიობები გაყინულ პოზაში დგანან, თითქოს გაქვავებულან... ეს დროის და მოძრაობის შეკუმშვაა, ეს კათარზისი კი არ არის, არამედ დაუსრულებელი, წრეზე სიარულის პოეტიკაა.

​

ამ წარმოდგენაში, როგორც სხვა „ჰოის" სპექტაკლებში მუსიკაც პერსონაჟია, მოქმედების ნაწილია. აქ მელოდიას ვერ ვისმენთ, ეს ხმოვანი რიგია, რომელიც რიტმულ თანხვედრაშია ქმედებასთან. ეს არც ჰარმონიაა - პულსაცია, რიტმული დაძაბულობა, ზუზუნი და ამოხეთქილი ხმაა კაცობრიობისა. ეს მუსიკა სუნთქვის რეგულატორია თითქოს, რომელიც სცენაზე ჩამოვარდნილი დუმილისას ხმაურობს. პერიოდულად დასარტყამი ინსტრუმენტების ხმოვანების ჩართვა მუდმივ დაძაბულობასა და დაჭიმულობას იწვევს მაყურებელში. მუსიკა და მოძრაობა ერთიან ტემპო რიტმს ქმნის და თხრობა არა სიტყვაზე, არამედ სხეულსა და ხმოვან რიგზეა აწყობილი.

​

მსახიობები ვირტუოზულ ოსტატობას ავლენენ. ისინი საათნახევრის განმავლობაში ერთი წამითაც არ დუნდებიან, მათ პროფესიონალიზმზეა აგებული მოქმედების ინტენსივობა. სპექტაკლის განმავლობაში ერთი და იგივე პერსონაჟს სხვადასხვა მსახიობი ასახიერებს. მაგ: ლუციფერს ლიზა ნიკვაშვილი, გოდვინ თუდები, ნინო ხოსიტაშვილი, მიხელ ზაქაიძე (რომელიც სპექტაკლის კომპოზიტორიცაა) ასახიერებენ.   შესანიშნავი მსახიობები - მარიამ ავალიანი, დემეტრე ჩოხელი, მარიამ ყიფიანი, ნიკი ტაბაშიძე, შაკო ჩალაგაშვილი, ანი თალაკვაძე, ელენე ჭავჭავაძე, ანუკი ბუბუტეიშვილი, მირიან კოხრეიძე, თეკლა სალუქვაძე, ნინო ნოზაძე, მირიან კოხრეიძე, დემეტრე ჩოხელი, მარიამ სარსანია ქორეოგრაფიულ მოვლენათა რიგს შესაშური სიზუსტით ქმნიან. ყველა სცენაში სხვადასხვა ადამი, ევა და ლუციფერია.

​

თითოეული მსახიობი, მთელი სპექტაკლის განმავლობაში, ისარივით მოჭიმულია, მწყობრ და ფეთქებად დინამიკაში თანაარსებული სინაზის, ურყევობის, შინაგანი ამბოხისა და პროტესტის სხეულებრივი გამოვლინება ისეთ დამაჯერებლობას იძენს, რომ მაყურებელს ეჭვიც არ ეპარება მოწოდებული არავერბალური ინფორმაციის მართებულობაში.

​

სიმბოლოებით დატვირთულ სპექტაკლში წითელი ფერი დომინანტია. წითელი აცვია მიხეილ ზაქაიძის ლუციფერსაც, ის მაყურებლის თვალს განსაკუთრებით იპყრობს (შემოქმედებითი ჯგუფის ამოცანაც ალბათ ეს იყო). აქვე იკითხება დერვიშის სიმბოლოც, რომელიც სცენაზე ბრუნავს. მისი მოძრაობა აშკარად ეხმიანება სუფიურ ტრადიციაში დამკვიდრებულ დერვიშის ცეკვას (sema) - წრიული, გარდამავალი, მედიტაციური მოძრაობა, სიმბოლო იმ ადამიანისა, რომელმაც ღრმა სულიერი წრთვნის შედეგად სცადა ღმერთთან მიახლოვება. ის სამყაროსა და ღმერთის გარშემო ბრუნავს, მისი ცენტრი სწორედ აქ არის. მბრუნავი დერვიში თავად ხდება სამყაროს ნაწილი. ეს კოსმოსურ მოგზაურობას გავს, როცა შენი სული და სამყარო ერთმანეთს ერწყმიან. დერვიშის ფიგურა თითქოს სცენიდან სცენაში გადადის, როგორც ცნობიერის ჩრდილი. ის ცოდნის, ვნებისა და ტკივილის განსხეულებად გვევლინება. მოძრაობის რიტმულობა მთლიანად სცდება რუტინულ გამეორებებს და სპექტაკლის სულიერი საყრდენი ხდება. ეს ქორეოგრაფია ლოგიკის საპირისპიროდ მუშაობს, სიტყვები აქ უძლური იქნებოდა... ეს დაუმორჩილებლობის და სიჯიუტის როკვაა... იქნებ ამიტომაც არ ნებდება კაცობრიობა და ერთი და იგივე წრეს მერამდენედ გადის.

​

„ადამიანის ტრაგედია, დაცემა" არ არის სპექტაკლი ტრადიციული გაგებით. ეს არის ფიზიკური მედიტაცია,  რაც იმპულსებს მაყურებლის სხეულშიც იწვევს. ეს წარმოდგენა მხოლოდ ადამიანურ ტრაგედიას კი არ გვაჩვენებს, არამედ   ამ ტრაგედიის თანაზიარად გვხდის. ეს სპექტაკლი მაყურებელს გონებით კი არა -სხეულით ამახსოვრდება. ის არ გაძლევს პასუხებს დასმულ კითხვებზე, არამედ პირიქით - პლასტიკით გაგრძონობინებს იმას რისი გადმოცამაც ხშირ შემთხვევაში სიტყვით შეუძლებელია.

​

რეჟისორებმა და მსახიობებმა შექმნეს სანახაობა, სადაც ყოველ მოძრაობას აქვს აზრობრივი დატვირთვა, სადაც ყოველი პაუზა გვაახლოვებს სიმშვიდესთან, მაგრამ ადამიანის ტრაგედია აქ არ მთავრდება, ის მუდმივად სცენის ცენტრში მოთავსებული ემბრიონივით თავიდან  იწყება.